scylla 0.8.32 → 0.9.0

data/source_texts/persian.txt

@@ -1,886 +0,0 @@
-
-
-
-
-:''این مقاله درباره واحد جغرافیایی است که امروزه ایران نامیده می‌شود، برای ایران در مفهوم تاریخی، به  رجوع شود.''
-
-
-'''ایران''' (، به معنی: ''سرزمین '' ، وب‌گاه ریشهٔ لغاتِ آنلاین. بازدید در ۲۰ تیر ۱۳۹۰.) با نام رسمی '''جمهوری اسلامی ایران''' () کشوری در  و در منطقهٔ  با ۱٬۶۴۸٬۱۹۵ کیلومترمربع وسعت () و بر پایهٔ  سال ۱۳۹۰ حدود ۷۵٬۹۴۰٬۰۰۰ نفر جمعیت است.name=http://www.amar.org.ir/default-386.aspx پایتخت، بزرگ‌ترین شهر و مرکز سیاسی ایران،  است.
-
-ایران از شمال با ،  و ، از شرق با  و  و از غرب با  و  همسایه‌است و همچنین از شمال به  و از جنوب به  و  محدود می‌شود، که دو منطقهٔ نخست از مناطق مهم استخراج  و  در جهان هستند.
-
-نظام سیاسی ایران برپایهٔ  مصوّب ۱۳۵۸ (و ) پایه‌ریزی شده‌است. بالاترین جایگاه رسمی ایران پس از انقلاب،  است که اکنون در اختیار  است.  دین رسمی،  مذهب رسمی و ، زبان رسمی این کشور است. ایران به عنوان یک سرزمین و یک ، پیشینه‌ای کهن دارد و یکی از تاریخی‌ترین کشورهای جهان به‌شمار می‌رود.
-
-ایران به واسطهٔ قرار گرفتن در منطقهٔ میانی  موقعیتی  دارد. و از اعضای ، ، ، ،  و چندین سازمان بین‌المللی دیگر است. ایران یک قدرت منطقه‌ای در جنوب غربی آسیا است و جایگاهٔ مهمی را در اقتصاد جهانی به دلیل در اختیار داشتن ، ،  و  برای خود بدست آورده‌است.http://en.wikipedia.org/wiki/Iran#_ref-0 سراسر آغازه از ایران در ویکی‌پدیای انگلیسی، نسخهٔ ۲۷ مه ۲۰۰۷
-
-== واژه‌شناسی ==
-واژهٔ '''ایران''' (به  «اَئیریَه‌نا»، به پارسی میانه: ، تلفظ با : ĒRĀNŠAHR)، و برگرفته از کلمه «آریانام خَشَترام» و به معنای «سرزمین آریاییان» است که در گذر زمان به '''ایرانشهر''' و 
-سپس در دورهٔ  به '''ایران''' تبدیل شده‌است.محسنی، محمد رضا ۱۳۸۹: «پان ترکیسم، ایران و آذربایجان» انتشارات سمرقند، ص ۲۱۲
-
-واژهٔ «آریا» در زبان‌های ، پارسی باستان و  به ترتیب به شکل‌های «اََئیریه»airya، «آریه»āriya، و «اَریه»arya به کار رفته‌است. همچنین در زبان سنسکریت «اریه»ariya به معنی سَروَر و مهتر و «آریکه»aryaka به معنی مَردِ شایستهٔ بزرگداشت و حرمت است و آریایی به زبان اوستایی «ائیرین»airyana و به زبان پهلوی و پارسی دری «ایر» خوانده می‌شود و ایرج به زبان آریاییairya است.
-ایر در واژه به‌معنی «آزاده» و جمع آن «ایران» به‌معنی «آزادگان» است.محسنی، محمد رضا ۱۳۸۹: «پان ترکیسم، ایران و آذربایجان» انتشارات سمرقند، ص ۷۱
-
-«ایران» در واژه به معنی «سرزمین آریاییان» است و مدّت‌ها پیش از اسلام نیز نام بومی آن ایران، اِران، یا ایرانشهر بود.David Niel |نویسندگان سایر بخش‌ها=|ترجمه=|صفحه=  |زبان=en |مقاله= |ژورنال= |نشریه= |تاریخ= |دوره= |شماره= |شاپا=}} ، البته از ۶۰۰ سال پیش از میلاد تا ۱۳۱۴ () در میان اروپاییان با نام «پرشیا» شناخته می‌شد. که در سال ۱۳۱۴ در شرف تأسیس  با درخواست رسمی  همان نام بومی کشور (ایران) در عرصهٔ جهانی هم به کار برده شد. نام «پرشیا» همچنان برابر نام ایران است و در زبان‌های اروپایی به دلیل سابقه تاریخی - فرهنگی‌اش کاربرد دارد، اما در اخبار سیاسی بیشتر نام ایران به کار برده می‌شود.
-
-== تاریخ ==
-
-
-
-به دلیل غنی بودن تاریخ ایران، در این بخش فقط خلاصه‌ای از هر دوره قرار داده شده‌است. تاریخ ایران در این جا به چهار بخش اصلی تقسیم شده‌است. با توجه به اینکه هر چه به تاریخ امروز(معاصر) نزدیک می‌شویم، بر اهمیت تاریخ افزوده می‌شود، در اینجا سعی شده‌است که بیشتر به تاریخ نزدیک پرداخته شود، یعنی طبق یک سیر صعودی، هر چه مبحثی به تاریخ امروز نزدیک تر می‌شود، بیشتر به آن مبحث پرداخته شود.
- 
-=== پیش از تاریخ ===
-
-
-دوره پیش از تاریخ خود به سه دوره تقسیم می‌شود که عبارت‌اند از: ۱- . ۲- . ۳- .
-دوران  به سه دوره  آغازین، میانی، پایانی و یک دوره کوتاه بنام  تقسیم می‌شود. 
-
-
-;دیرینه‌سنگی
-فرهنگهای مرتبط با دیرینه‌سنگی ایران شامل فرهنگ ساطور ابزار  و فرهنک تبر دستی  هستند. کهن ترین شواهد این دوره که مربوط به فرهنگ الدوان است در اطراف رودخانه کشف رود در شرق  یافت شده‌است. این شواهد شامل تعدادی ابزار سنگی ساخته شده از کوارتز است که شامل تراشه و ساطور ابزار هستند. طبق نظر کاشفین این مجموعه حداقل ۸۰۰ هزار سال قدمت دارد. از فرهنگ  نیز مدارک بیشتری در شمال غرب و غرب کشور بدست آمده‌است. برخی از مکانهای مهم شامل گنج پر در رستم‌آباد ، شیوه تو در نزدیکی ، پل باریک در هلیلان  هستند.
-
-;میان‌سنگی
-از دوران میان‌سنگی که فرهنگ ابزار سازی آن  گفته می‌شود، شواهد بیشتری در  و''' پناهگاه‌ها''' یافت شده‌است که اغلب مربوط به ''' مرکزی''' هستند. این دوره از حدود''' ۲۰۰ تا ۱۵۰ هزار سال پیش شروع شده و تا حدود ۴۰ هزار سال پیش ادامه داشته‌است.'''  در این دوره در ایران می‌زیستند که بقایای اسکلت آنها در  یافت شده‌است. مکانهای مهم این دوره غارهای ، ،  و  در شمال ،  و  در اطراف ،  در نزدیکی ،  و  در نزدیکی ،  در نزدیکی  و  در نزدیکی  است. 
-
-
-;نوسنگی
-دوران نوسنگی ایران از حدود''' ۴۰ هزار سال پیش آغاز و تا حدود ۱۸ هزار سال پیش ادامه یافته''' که مقارن با مهاجرت 
-  به '''ایران''' است. 
-آثار این دوره در اطراف ، ،  و  یافت شده‌است. '''فرهنگ ابزار سازی''' این دوره تیغه و ریز تیغه برادوستی است. آثار دوره بعدی '''فراپارینه سنگی''' در   و   بدست آمده که فرهنگ '''زرزی''' خوانده می‌شود.
-
-=== پیش از مادها (به‌شکل تمدن) ===
-به دلیل تعدد تمدن‌ها، در این بخش فقط به بررسی برخی از تمدن‌های مهم و قابل توجه پرداخته شده‌است.
-;تمدن شهر سوخته
-
-]]
-شهر سوخته نام بقایای شهری باستانی است که در فاصلهٔ   و  در  کنونی واقع شده‌است. این  در ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد پایه‌گذاری شده و مردم این شهر در چهار دوره بین سال‌های ۳۲۰۰ تا ۱۸۰۰ قبل از میلاد در آن سکونت داشته‌اند. 
-به اعتقاد برخی باستان‌شناسان این شهر را باید قدیمی‌ترین شهر دنیا دانست چرا که معدود شهرهای پیش از آن، از نظر امکانات و اصول شهرنشینی با آن قابل مقایسه نیستند.مقالهٔ «آغاز تمدن در ایران»، از روزنامه اعتماد ملی، شمارهٔ ۷ تیرماه 
-;تمدن عیلام
-
-عیلامی‌ها یا ایلامیان یکی از اقوام سرزمین کنونی ایران بودند که از ۳۲۰۰ تا ۶۴۰ پیش از میلاد، بر بخش بزرگی از مناطق جنوب غربی فلات کنونی ایران فرمانروایی می‌کردند. تمدن عیلام یکی از قدیمی‌ترین و نخستین تمدن‌های جهان است. بر اساس بخش‌بندی جغرافیایی امروز، عیلام باستان سرزمین‌های ، ،  و بخش‌هایی از استان‌های ، ، ، ،  و در دوران‌هایی تا جنوب  را شامل می‌شد. 
-
-;تمدن جیرفت
-
-
-تمدن جیرُفت یا شهرنشینی جیرُفت نام یافته‌های باستانشناسی تازه‌ای‌ست که در استان کرمان ایران در نزدیکی جیرفت و هلیل‌رود.
-این تمدن مربوط به ۷۰۰۰ http://www.answers.com/topic/jiroft-civilization , During two seasons of excavation, Caldwell unearthed 7 different sections of the massive 7000 year old village. He also discovered the oldest known center for copper smelting and bread baking ovens in the world.http://cpprot.te.verweg.com/2005-June/000718.html , Iran recently sent an appeal to a Belgian court asking for the return of
-nine boxes of smuggled ancient artifacts and a ۲۸۰۰-year-old pin stolen from
-the exposition «۷۰۰۰ Years of Persian Art». http://www.iran-daily.com/1383/2126/html/panorama.htm , The Municipality of Shoush (Susa) accepted a proposal by the cityÕs Cultural Heritage Department for the transfer of an under-construction passenger terminal from the ۷٬۰۰۰-year-old city, but conditioned destruction of the terminal to demolition of other constructions and residential units in the area.«Persia 7000 years of civilisation» by David ABBASI(Siyavash AWESTA), The discovery in Iran of a civilisation old of 7000 turns all the archaeological data’s ups and down.http://www.solcomhouse.com/iran.htm , The south-western part of Iran was part of the Fertile Crescent where most of humanity's first major crops were grown. ۷۰۰۰ year old jars of wine excavated in the Zagros Mountains and ruins of 7000 year old settlements such as Sialk are further testament to this. سال پیش (پیش از تمدن ) است. و به این طریق به عنوان کهن‌ترین تمدن شرق شناخته می‌شود که در دشت خوش آب و هوا و حاصلخیز  سکنی داشته‌اند. در این محل چند لوحه گلی یافت شده و به خطی هندسی روی آن مطالبی نوشته شده که هنوز رمز گشایی نشده ولی در کل روایت‌گر آنست که این مردم مخترع خط و زبان بوده‌اند نه یان. پیش از این پنداشته می‌شد اولین مخترعین خط، ابتدا  (۳۶۰۰ پ. م.) و سپس ساکنان نواحی جنوبی  و  در خوزستان باشند.http://groups.google.com/group/historyoftamil/browse_thread/thread/23840a2363ca11a3 
-
-'''سایر تمدن‌ها:'''
-* 
-* 
-* 
-* تمدن تپه گیان
-
-=== پس از مادها (تا پیش از اسلام) ===
-
-
-
-ماد نام قومی  مرتبط با  بود که در سده ۱۷ پیش از میلاد در سرزمینی که بعدها به نام ماد شناخته شد نشیمن گزدید.
-بر پایه برخی منابع مادها میان قرون ۹ تا ۷ پیش از میلاد حکومتی یکپارچه برای سرزمین‌های مادی‏ تشکیل ندادند بریان، پی‌یر: «تاریخ امپراتوری هخامنشیان»، ترجمهٔ مهدی سمسار، انتشارات زریاب، ۱۳۷۸صفحه ۹۳ همچنین آن چه از متون آشوری - که اسنادی معاصر با دوران مادها هستند - برمی‌آید، آن است که مادها از سدهٔ نهم تا هفتم پ.م. نتوانسته بودند چنان پیش‌رفتی بیابند که سبب هم‌گرایی و اتحاد و سازمان‌یافتگی قبایل و طوایف پراکندهٔ ماد بر محور یک رهبر و فرمان‌روای برتر و واحد - که بتوان وی را پادشاه کل سرزمین‌های مادنشین نامید؛ آن گونه که هردوت «دیوکس» را چنین می‌نماید - شده باشد.بریان، پی‌یر: «تاریخ امپراتوری هخامنشیان»، ترجمهٔ مهدی سمسار، انتشارات زریاب، ۱۳۷۸صفحه ۹۴  
-پس از مادها، هخامنشیان بودند.
- (۵۵۹–۳۳۰ پیش از میلاد)]]
-هخامنشیان (۳۳۰-۵۵۰ قبل از میلاد) نام دودمانی پادشاهی در ایران پیش از  است. پادشاهان این دودمان از پارسیان بودند و تبار خود را به «» می‌رساندند که سرکردهٔ طایفه  از طایفه‌های پارسیان بوده‌است.
-هخامنشیان نخست پادشاهان بومی  و سپس  بودند ولی با شکستی که  بر  واپسین پادشاه  وارد ساخت و سپس فتح  و  پادشاهی هخامنشیان تبدیل به شاهنشاهی بزرگی شد. از این رو  را بنیانگذار شاهنشاهی هخامنشی می‌دانند.
-به قدرت رسیدن پارسی‌ها و سلسله هخامنشی یکی از وقایع مهم تاریخ قدیم است. اینان دولتی تأسیس کردند که دنیای قدیم را به استثنای دو سوم یونان تحت تسلط خود در آوردند. شاهنشاهی هخامنشی را نخستین امپراتوری تاریخ جهان می‌دانند.
-هخامنشیان ۲۲۰ سال (از ۵۵۰ پیش از میلاد تا ۳۳۰ پیش از میلاد) بر بخش بزرگی از جهان شناخته شده آن روز از رود سند تا دانوب در اروپا و از آسیای میانه تا شمال شرقی آفریقا فرمان راندند. شاهنشاهی هخامنشی به دست اسکندر مقدونی برافتاد.
-پس از مرگ اسکندر () فتوحاتش میان سردارانش تقسیم شد و بیشتر متصرفات آسیایی او که ایران هستهٔ آن بود به  رسید. به این ترتیب ایران تحت حکومت سلوکیان در آمد.سلوکیان یا اسالکه نام دولتی بود که در میان سال‌های  تا  بر آسیای غربی فرمان می‌راند.
-پس از مدتی  نفوذ خود را گسترش دادند و سرانجام توانستند عاملی برای نابودی سلوکیان شوند.
- 
-;اشکانیان
-
-اشکانیان (۲۵۰ پ. م ۲۲۴ م.) که از تیره ایرانی  و شاخه‌ای از طوایف وابسته به اتحادیه  از عشایر های حدود باختر بودند، از ایالت  که مشتمل بر  فعلی بود برخاستند. نام سرزمین پارت در کتیبه‌های داریوش  آمده‌است که به   می‌شود. چون پارتیان از اهل  بودند، از این جهت در نسبت به آن سرزمین ایشان را  نیز می‌توان خواند. قبایل پارتی در آغاز با قوم داهه که در مشرق  در  می‌زیستند در یک جا سکونت داشتند و سپس از آنان جدا شده در ناحیه خراسان مسکن گزیدند.
-
-این امپراتوری در دوره اقتدارش از  تا  و از کوه‌های  تا  توسعه یافت. در عهد اشکانی  آغاز شد. حاصل عمده فرمانروایی اشکانیان، رهائی کشورایران از سلطهٔ همه جانبهٔ یونانی که هدف نابودی ایران گرائی رادر سر می‌پروراند و حفظ تمدن ایران از تهاجمات ویرانگر طوایف مرزهای شرقی و نیز، حفظ تمامیت ایران در مقابل تجاوز خزنده روم به جانب شرق بود. در هر سه مورد، مساعی آنان اهمیت قابل ملاحظه‌ای برای تاریخ ایران داشت. جنگهای فرساینده با روم عامل عمده‌ای در ایجاد نا خرسندی‌هایی شد که بین طبقات جامعه حاصل می‌شد.
-
-;ساسانیان
-
-؛ والرین امپراتور  زانو زده در برابر  ]]
-
-ساسانیان نام خاندان شاهنشاهی ایرانی است که از سال ۲۲۴ تا ۶۵۱ میلادی بر ایران فرمانروایی کردند؛ بنیان این شاهنشاهی یکپارچه را «اردشیر» (یا ''ارتخشتره''؛ از «ارت»: مقدس، و «خشتره»: شهریار)زند وهومن یسن و کارنامه اردشیر پاپکان، صادق هدایت، انتشارات آزادمهر، چاپ نخست ۱۳۸۴ بنا کرد. شاهنشاهان ساسانی که ریشه‌شان از استان  بود، بر پهنه بزرگی از  چیرگی یافته، گستره فرمانروایی خود؛ کشور ایران (به پهلوی کتیبه‌ای ) را برای نخستین بار پس از هخامنشیان، یکپارچه ساخته و زیر فرمان تنها یک دولت شاهنشاهی آوردند.کارنامه اردشیر بابکان، از متن‌های دوره ساسانی پایتخت ایران در این دوره، شهر  در نزدیکی  (آن زمان نام روستایی کوچک در نزدیکی تیسفون بوده؛ که نامش به ظاهر، از یکی از نام‌های «بغ داد» یا ''بخشوده خدا''؛ و یا «باغِ داد» دوره ساسانی ریشه گرفته بوده)، در عراق امروزی بود. 
-
-نام «ساسانیان» از «» گرفته شده، که اردشیر از نوادگان اوست و  («دارایِ دارایان») را از نیاکان او دانسته‌اند. نخست ''''کارنامه اردشیر بابکان با متن پهلوی، دکتر بهرام فره‌وشی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ نخست ۱۳۵۴ به این نسبت گواهی داده و باز هم به نوشته ''شاهنامه''، ساسان پدر اردشیر، چوپانی بود از بازماندگان «دارا» که در فارس می‌زیست.شاهنامه ۷، صفحه ۱۱۶ اردشیر در دستگاه بابک که  ، همچنین شهردار و مرزبان پارس بود، پرورش یافت، تورج دریایی، شاهنشاهی ساسانی، ترجمه مرتضی ثاقب فر، انتشارات ققنوس، تهران ۱۳۸۳، ص ۱۲ ولی درباره نسبت او با بابک اختلاف وجود دارد. او به گواهی بسیاری از تاریخی نویسان، مردی نیرومند و دلیر بود که سرانجام بر  اشکانی در دشت هرمزگان پیروز شده و تسخیر سرزمینی که خود به آن «ایران» می‌گفت را آغاز کرد.تورج دریایی، شاهنشاهی ساسانی، ترجمه مرتضی ثاقب فر، انتشارات ققنوس، تهران ۱۳۸۳، ص ۱۱
-
-
-=== پس از اسلام ===
-==== در دوران حکومت عرب‌ها ====
-ایران در دوران خلیفه دوم، ، به تصرف عرب‌های مسلمان درآمد.
-
-پس از  عمر، عثمان و علی،  حکومت کرده و پس از چندی ضعیف شدند و حکومت به عباسیان که از نوادگان ، عموی پیامبر، و از  بودند رسید. عباسیان به کمک  (بهزادان) و ایرانیان همیار او ()، خلافت را به دست آوردند اما بعد ابومسلم را کشتند. بعدها قیام‌هایی از جمله خیزش  نیز علیه عباسیان صورت گرفت که سرکوب شد.
-
-
-;طاهریان
-
-
-طاهریان‌(۲۵۹ - ۲۰۵ه/۸۷۲-۸۲۰م) اولین حکومت مستقل ایران بعد از  بودند.
-در اوایل قرن سوم، ، یکی از سرداران  از طرف او امیر  شد و بدلیل آن که عدم اطاعت خود را از مأمون اعلام کرد، اولین حکومت مستقل ایرانی بعد از اسلام در ایران تشکیل شد و حکومت او به طاهریان معروف شد. در زمان طاهریان  به  برگزیده شد. 
-طاهریان در جنگ با  در شرق ایران به پیروزی دست یافتند و سرزمینهای دیگری مانند  و قسمتی از  را به تصرف در آوردند و نظم و امنیت را در مرزها بر قرار کردند. گفته می‌شود که در زمان حکومت طاهریان، به جهت اهمیت دادن آنان به کشاورزی و عمران و آبادی، کشاورزان به آسودگی زندگی می‌کردند.
-در زمان طاهریان قیامهای  و  که به ترتیب در آذربایجان و طبرستان (مازندران) رخ داد باعث شد که آنها از توجه به شرق ایران باز دارد. به همین دلیل  دست به شورش زدند. آخرین امیر طاهری  نیز فردی مقتدر نبود. در نتیجه حکومت طاهریان رو به ضعف نهاد و سرانجام در میانه‌های سده سوم هجری به دست  سرنگون شد.
-
-;صفاریان
-
-
-صَفّاریان از دودمان‌های ایرانی فرمانروای بخش‌هایی از ایران بودند. پایتخت ایشان شهر  بود.
- نخستین امیر این خانواده بود که دولت مستقل اسلامی صفاریان را بنیاد نهاد. لیث سه پسر داشت بنامهای یعقوب و عمر و علی، هر سه پسران لیث حکومت کردند اما دورهٔ حکومتشان چندان نپایید. 
-
-
-;سامانیان
-
-
-سامانیان (۲۶۱ - ۳۹۵ ق / ۸۷۴ - ۱۰۰۴ م) یکی از دودمان‌های ایرانی بودند که تقریبا بر تمامی سرزمین‌های ، ، ، ،  و  حکومت کردند و باعث رشد و شکوفائی زبان  شدند.
-
-خاندان سامانی از مردم بلخ بوده و آیین زردشتی داشتند، سامان خدا بنیان گذار اعلی خانواده از روشناسان محل و فرمانروای بلخ بود. اسد والی عربی خراسان در نیمه قرن هشتم با سامان دوست شد. سامان دین اسلام را برگزید و نام پسر خود را اسد گذاشت. پسران اسد اشخاص با کفایتی بودند و در قرن نهم عهد مامون عباسی به حکمرانی محلی ماورالنهر و هرات برگزیده شدند. مانند: علی در سمرقند، احمد در فرغانه و الیاس در هرات. ابراهیم پسر الیاس بود که بعدها به سپهسالاری دولت طاهری افغانستان رسید. احمد حاکم فرغانه در ۸۷۴ فوت، و نصر پسرش در سمرقند جانشین او گردید. اسمعیل برادر نصر حاکم بخارا شد و همین شخص است که بعدها دولت حسابی سامانی را در سال ۸۹۲ بعد از مرگ نصر گرفت و درسمرقند پایه گذاشت.
-
-;زیاریان
-
-
-اسکلیان یا (آل زیار) و  یا (آل بویه) دو خانواده  از نواحی  بودند که توانستند به حکومت ایران غربی برسند.
-
-در غرب و مرکز ایران دو سلسله  به نام آل زیار (۳۲۰ ه.ق.) و  که هر دو از مناطق شمال برخاسته‌اند نواحی مرکزی و غربی ایران و فارس را از تصرف خلفا آزاد کردند.  نام قوم و گویشی در منطقه کوهستانی  بود.  سخت نیرو گرفتند و مدت ۱۲۷ سال حکومت راندند و چون خلفا در برابر آن‌ها چاره‌ای جز تسلیم ندیدند حکومت بغداد را به آنها واگذاشتند و خود بعنوان خلیفگی و احترامات ظاهری قناعت کردند. در واقع، بعد از حکومت نیمه مستقل  و پس از  و در ایام امارت امری سامانی در ماوراءالنهر، خانواده‌های از مازندران و سپس گیلان توانستند بر قسمت عمده ایران غربی، یعنی از  تا  تسلط یابند. حکومت این خانواده‌ها به نام  شهرت یافته‌است.
-
-;بوییان
-
-
-آل بویه یا بوییان یا بویگان، (۳۲۰-۴۴۷ ق / ۹۳۲-۱۰۵۵ م) از دودمان‌های  و  ایران پس از اسلام است که در بخش مرکزی و غربی و جنوبی ایران و  فرمانروایی می‌کردند.
-
-بوییان دارای تباری دیلمی بودند و به زبانی ایرانی صحبت می‌کردند.  سرزمین بوییان  بود. این واژه به همه  و  و سرزمین کوهستانی البرز در جنوب گیلان و مازندران گفته می‌شده‌است.
-
-;غزنویان
-
- متعلق به دوران غزنویان که در  نگه داری می‌شود]]
-دولت غزنوی یا غزنویان (۹۷۵-۱۱۸۷ م.) (۳۴۴ ه.ق. - ۵۸۳ ه.ق.) یک دولت ترک نژادتاریخ ایران و جهان (۱)، ص ۲۷۵، نظامی و اسلامی بود. دولت غزنوی خاستگاه نژادی و پایگاه ملی خاصی نداشت، اما به عنوان مروج و ناشر  مورد توجه و تایید  بود. زبان رسمی این حکومت  بود. شهرت این حکومت در جهان، بیشتر به خاطر فتوحاتی است که در  انجام داده‌است.
-
-از آنجا که غزنویان نخستین پایه‌های شهریاری را در شهر  آغاز نمودند به غزنویان نامدار شدند. بنیانگذار این دودمان کسی به نام  بود. پدران او بردگان ترکی بودند که در زمان  خریداری شده و برای این دودمان ایرانی خدمت می‌کردند. کم‌کم کار ایشان گرفت و به شهریاری هم رسیدند. نام‌آورترین شهریاران این دودمان سلطان محمود و پسرش  بودند. پس از سلطان مسعود این دودمان رو به ناتوانی گذارد و چندی پستر حوزه فرمانروای‌اش به بخش‌هایی از  و  کنونی محدود شد. حکومت  از نظر هنردوستی و توجه به شاعران فارسی‌سرا از اهمیت بالایی برخوردار است.
-
-در اواخر حکومت  یکی از سپه سالاران ترک به نام  کوشید با همدستی عده‌ای دیگر، یکی از اعضای خاندان سامانی به نام  را به حکومت برساند اما نتوانست و پسر عموی وی یعنی منصور بن نوح به جای وی بر تخت نشست. بعد از این ماجرا البتکین راهی شهر  در  شد و در آنجا حکومت را بر دست گرفت.
-
-;سلجوقیان
-
- نگهداری می‌شود]]
-سَلجوقیان یا سَلاجقه، یا آل سلجوق، نام دودمانی است که در قرن‌های پنجم و ششم هجری قمری (یازدهم و دوازدهم میلادی) بر بخش‌های بزرگی از آسیای غربی، شامل ایران کنونی، فرمانروایی داشتند.
-
-سلجوقیان در اصل   بودند که در دوران  در اطراف دریاچه  ()،  و  می‌زیستند.
-
-سلجوقیان که به  رو آورده بودند، بعد از ریاست ، نام سلاجقه را به خود گرفتند و به  در مبارزه با دشمنانشان بسیار کمک کردند. پسر سلجوق بنام  که بعد از مرگ او ریاست این طایفه را بعهده داشت، چندین حکم جهاد برای مبارزه با (به قول مورخین) کفار صادر کرد.
-   
-میکاییل سه پسر داشت به نامهای ،  و . این قبیله که یک‌بار در زمان سلجوق بن دُقاق به دره  کوچ کرده بودند، بار دگر بعد از مرگ سلجوق به سرکردگی سه پسر زاده‌اش به نزدیکی پایتخت سامانیان کوچ کردند. اما سامانیان از نزدیکی این طایفه به پایتخت احساس خطر کردند؛ بنابراین سلاجقه بار دگر از روی اجبار بار سفر بسته و به بغرا خان افراسیابی پناه بردند. این حاکم از سر احتیاط، طغرل پسر بزرگ را زندانی کرد. ولی طغرل به کمک برادر خود چغری از زندان رهایی پیدا کرد و با طایفه خود به اطراف بخارا کوچ کردند.
-
-در سال ۴۱۶ هجری ترکان سلجوقی به ریاست اسرائیل بن سلجوق برادر میکاییل دست به شورش زدند. اما  او را گرفت و در هند زندانی کرد. از طرف دیگر گروهی از یارانش دست به شورش زدند.
-
-
-;خوارزمشاهیان
-
-
-نوشتکین نیای بزرگ خوارزمشاهیان، غلامی بود از اهالی غرجستان که توسط سپهسالار کل سپاه خراسان در زمان سلجوقیان خریداری شد. 
-این غلام رفته رفته در دوران فرمانروایی  به سبب استعداد سرشار و کفایتی که از خود نشان داد به زودی مدارج ترقی را طی کرد و به مقامات عالی رسید تا این که سرانجام به امارت  برگزیده شد. 
-نوشتکین صاحب ۹ پسر بود که بزرگ‌ترین آنها، قطب‌الدین محمد نام داشت. 
-پس از نوشتکین، فرزندش محمد از جانب  به ولایت خوارزم رسید «۴۹۱ ق / ۱۰۹۸ م» و سلطان سنجر نیز بعدها او را در آن سمت ابقاء کرد. 
-بدین ترتیب دولت جدیدی بنیانگذاری شد که بیش از هر چیز برآورده و دست پرورده سلجوقیان بود. قطب‌الدین محمد به مدت سی سال تحت قیومیت و اطاعت سلجوقیان امارت کرد. 
-پسرش اتسز هم که بعد از او در ۵۲۲ ق / ۱۱۲۸ م به فرمان سنجر امارت خوارزم یافت، از نزدیکان درگاه سلطان سلجوقی بود. هر چند بعدها کدورتی بین وی و سلطان سنجر پدید آمد که به درگیریهای متعددی هم منجر شد، اما تا زمان حیات سلطان سنجر، اتسز نتوانست به توسعه قلمرو خوارزمشاهیان کمک چندانی بکند. 
-چون اتسز پیش از سنجر وفات یافت، پسرش ایل ارسلان «۵۵۱ ق / ۱۱۵۶ م» امیر خوارزم شد. اما در زمان او که سلطان سنجر نیز وفات یافته بود، نزاع داخلی سلجوقیان، امکانی را فراهم آورد تا ایل ارسلان به قسمتی از خراسان «۵۵۸ ق / ۱۱۶۳ م» و ماوراءالنهر «۵۵۳ ق / ۱۱۵۸ م» که هر دو در آن ایام دچار فترت بودند، دست یابد و به این ترتیب نزدیک به پانزده سال به عنوان خوارزمشاه حکومت کند.
-
-;ایلخانیان
-
-
-ایلخانان ایران  نام سلسله‌ای است که از سال ۶۵۴ تا ۷۵۰ ه‍. ق. معادل ۱۲۵۶ تا ۱۳۳۵ میلادی در ایران حکومت می‌کردند و فرزندان   بودند. لشکریان چنگیزخان نخسنین بار در سال ۶۱۸ ه‍. ق. معادل ۱۲۲۱ میلادی به خراسان حمله نمودند. چنگیزخان سال ۱۲۲۵ میلادی به مغولستان بازگشت و در آنجا درگذشت. سال ۱۲۵۱ م. ، خان بزرگ یا قاآن، بر آن شد تا با اعزام برادرانش  و  (قوبیلای) به ترتیب به ایران و چین پیروزی‌های مغولان را تحکیم و تکمیل کند. هولاکو با فتح ایران سلسله ایلخانیان ایران و قوبیلای با فتح چین  چین را بنیاد گذاردند. ایلخانان یعنی ان محلی می‌گویند و غرض از این عنوان آن بوده‌است که سمت اطاعت ایلخانان را نسبت به  میرسانند و این احترام همه وقت از طرف ایلخانان ایران رعایت می‌شده‌است. فتح ایران به دست هلاکوخان پیامدهای مهمی چون پایان کار  و انقراض خلافت  در پی داشت. ایلخانان در ابتدا دین بودایی داشتند اما به تدریج به اسلام گرویدند. ایلخانان مسلمان خود را سلطان نامیده و نام‌های اسلامی برگزیدند.
-
-==== در دوران ملوک‌الطوایفی ====
-;سربداران
-
-پس از یکصد و بیست سال استیلای قوم  و  بر ایران و بسیاری از مناطق ، قیامی مردمی در  و  علیه ظلم و تعدی حاکمان  و عاملان آنان به وقوع پیوست. این نهضت که به قیام سربداران شهرت یافته‌است، از لحاظ وسعت، بزرگ‌ترین، از نظر تاریخی مهم ترین جنبش آزادی بخش خاورمیانه در قرن  هجری بود. تلاش پیگیر رهبران آزاده این قیام، منجر به تشکیل حکومت مستقل ملی و شیعه مذهب ایرانی در خراسان شد. مهم ترین ویژگی‌های این حکومت عبارت بود از: تنفر و انزجار از عنصر  و تثبیت ایدئولوژی تشیع امامی.
-اولین رهبر آنها یک روحانی به نام  بود بعد از وی یکی از شاگردانش بنام  رهبری سربداران برعهده داشت.
-
-;تیموریان
- که تاریخ ۱۵۵۳ میلادی کشیده شده، نمونه‌ای از هنر شکوفای دوره تیموریان]]
-
-تیموریان یا گورکانیان ایران (۷۷۱ – ۹۱۱ ه‍.ق/۱۳۷۰ - ۱۵۰۶ م) دودمانی ترک تبار بودند. بنیان‌گذار این دودمان  گورکانی بود که در  می‌زیست و  پایتختش بود. تیمور کشوری گسترده و دولتی سترگ ایجاد کرد و سرزمین  (ماوراءالنهر) را به اهمیتی رساند که تا آن زمان هیچگاه بدان پایه نرسیده بود. او مرزهای خود را نخست در سرتاسر  و آنگاه سراسر  و آنگاه به همهٔ بخش‌های ایران و  و بخش‌هایی از  گسترش داد. از آنجایی که فتوحات تیمور بیشتر جنبهٔ یورش و هجوم داشت تا تسخیر واقعی، اغلب این مناطق باز به زودی از تصرف تیموریان خارج شد. با این حال ماوراالنهر مدتی مرکز دولتی شد که بیشتر ایران و افغانستان را افزون‌بر ماوراءالنهر دربر می‌گرفت. هنگامی که کشورهای گسترده تیموری تجزیه شد، دورهٔ هرج و مرج پیش آمد. به محض اینکه تیمور مرد، ترکان عثمانی و  و ترکمانان درصدد تصرف کشورهای ازدست‌رفتهٔ خود برآمدند. بااین همه، فرزندان تیمور موفق شدند که شمال ایران را کم و بیش به مدت یک سده برای خود نگاه دارند. هرچند آنان بیشتر با یکدیگر در کشمکش بودند. سرانجام  موفق شد که مناقشات اقوام خود را تا حدی رفع و قدرت و اعتبار کشور را نگهداری کند. ولی پس از مرگ او تصرفاتش به قسمت‌های کوچک‌تر مجزا شد و به همین سبب  و  آنها را به متصرفات خود پیوست کردند. با این حال خاندان تیموری از میان نرفت و نوادگان تیمور پس از چندی پستر فرمانروایی خود را به هندوستان بردند و امپراتوری بزرگ  را بنیاد گذاردند.
-
-;مرعشیان
-
-پس از برافتادن مغول مرعشیان که در مازندران پیدا شده بودند (سادات عرب که به مرعشیان مازندران معروفند) در سال ۷۶۰ ه.ق میر قوم الدین مرعشی، حکومت مرعشیان را در تأسیس کرد. در سال ۷۸۲ ه.ق سید فخرالدین مرعشی فرزند میر قوام‌الدین با تصرف رستمدار قریهٔ واتاسان را در نزدیکی ناتل (پایتخت دشت رستمدار) بنا نهاد و مقر حکومت خود ساخت. اما به زودی  (در ۷۸۶ ه.ق) به مازندران و رستمدار لشکر کشید و سادات مرعشی نیز از تیمور شکست خوردند.
-
-امیر تیمور در لشکرکشی دوم خود به مازندران در سال ۷۹۴ه.ق به کلی سادات مرعشی را سرکوب کرد و بر رستمدار (نور) نیز تسلط یافت. مرعشیان به تبعید ماوراءالنهر که امیر تیمور در حقشان روا داشته بود رفتند.
-
-;کیائیان
-
-کیاییان (آل کیا) دودمانی ایرانی در شمال ایران (گیلان و دیلمستان). از قرن هشتم هجری به بعد تا سال ۱۰۰۰ ق. حکومت کردند.
-
-پس از حمله امیر تیمور گورکانی به شمال ایران و فتح آن، حکومت دودمان‌های محلی ایرانی در شمال ایران کاملا از بین رفت. در لشکرکشی تیموریان (در ۷۸۶ ق) به مازندران و رستمدار  نیز از تیمور شکست خوردند. امیر تیمور در لشکرکشی دوم خود به رستمدار در سال ۷۹۴ق. به کلی بر رستمدار (نور) تسلط یافت.
-
-پس از تیموریان،  و نوادگان وی (از سادات کیایی) بر گیلان حکومت کردند و تا سال ۱۰۰۰ ق. خاندان کیاییان حکومت داشتند، مقر حکومت سلطان در لاهیجان بود.
-
-;هزاراسپیان
-
-
-هزاراسپیان که به نام اتابکان لرستان نیز شناخته می‌شود نام سلسله‌ای  است که از (۵۵۰ تا ۸۲۷ هَ. ق.)، ( تا ) به نواحی لرستان کنونی و بخش‌هایی از استان خوزستان و چهارمحال و بختیاری حکومت کرده‌اند.اتابکان به دو دسته  و  تقسیم می‌شود. پایتخت  در شهر  (''ایدج'') و پایتخت  در شهر  بود.
-
-;قراقویونلوها
-
-
-قراقویونلو واژه‌ای  و به معنی صاحبان گوسفندهای سیاه است. این واژه بسته به لهجه محلی گوینده، قره قویونلو هم تلفظ و نوشته می‌شود.
-
-نام قراقویونلوها اولین بار در تاریخ در دوره قبل از  مطرح گردیده‌است. قراقویونلوها که  بودند ابتدا دست نشاندگان سلسله مغولی  در  و  بودند. اما در سال   رهبر قراقویونلوها در پی شورشی بر علیه جلایری‌ها استقلال خود را از جلایری‌ها اعلام کرد و کنترل ،  و  را بدست گرفت. تیموریان در حوالی  قرا یوسف را شکست داده و قرایوسف به  متواری شد. وی پس از مدتی و در  با کمک حاکمان وقت مصر، ، دوباره کنترل تبریز را بدست آورد. دولت شیعی قراقویونلو در بخش مهمی از سرزمین ایران  شامل خوزستان، کرمان، فارس و هرات حضور داشت واپسین فرمانروای قره‌قویونلو  نام داشت که  از دودمان  او را شکست داد و وی را به همراه پسرش کشت.
-
-;آق‌قویونلوها
-
-آق قویونلو سلسله‌ای از ‌ی سنی بود که بر قسمت‌های از قفقاز، شرق  و شمال ایران از ۱۳۷۸ تا ۱۵۰۸ میلادی فرمان می‌راند.
-
-طبق اسناد  آق قویونلوها حداقل از سال ۱۳۴۰ میلادی در  حضور داشتند و اکثر سلاطین آق قویونلو همچنین بانی آن  با شاهزاده خانمهای بیزانس ازدواج می‌کردند.
-
-اولین اراضی تحت حاکمیت آق قویونلوها ایالت  در  بود که در سال ۱۴۰۲ میلادی از  به  واگذار گردید. مدت زیادی آق قویونلوها قادر به گسترش اراضی خود نبودند، چون رقیبانشان () مانع قدرت‌گیری آنها می‌شدند ولی این وضع با پیروزی  بر  در سال ۱۴۶۷ پایان یافت.
-
-==== در دوران حکومت‌های ملی ====
- ]]
-;صفویه
-
-صفوی، صفویه یا صفویان دودمانی  و  بودند که در سال‌های  تا   (برابر ۱۱۳۵-۹۰۷ قمری و ۱۷۲۲-۱۵۰۱ میلادی) بر ایران فرمانروایی کردند. بنیانگذار دودمان پادشاهی صفوی،  است که در سال ۸۸۰ خورشیدی در  تاجگذاری کرد و آخرین پادشاه راستین صفوی،  است که در سال ۱۱۰۱ خورشیدی از ها شکست خورد.
-
-دوره صفویه از مهم‌ترین دوران تاریخی ایران به شمار می‌آید، چرا که پس از نهصد سال پس از نابودی شاهنشاهی ، یک فرمانروایی پادشاهی متمرکز ایرانی توانست بر سراسر ایران آن روزگار فرمانروایی کند. به درستی پس از اسلام، چندین پادشاهی ایرانی مانند ، ،  و  ساخته شد، ولی هیچ‌کدام نتوانستند تمام ایران را زیر پوشش خود جای دهند و یکپارچگی میان مردم ایران پدید آوردند. (صص ۲۱ تا ۳۶)  
-
-صفویان، آیین  را دین رسمی ایران جای دادند و آن را به عنوان عامل همبستگی ملّی ایرانیان برگزیدند. شیوه فرمانروایی صفوی تمرکزگرا و نیروی مطلقه (در دست ) بود. پس از ساختن پادشاهی صفویه، ایران اهمیتی بیشتر پیدا کرد و از ثبات و یکپارچگی برخوردار شد و در زمینهٔ جهانی نام‌آور شد. تاریخ ایران (۲)، ص ۱۲۲ در این دوره روابط ایران و کشورهای یی به شوند (دلیل) دشمنی  با صفویان و نیز جریان‌های بازرگانی (به ویژه داد و ستد  از ایران) گسترش فراوانی یافت. در دوره صفوی (به ویژه نیمه نخست آن) جنگ‌های بسیاری میان ایران با امپراتوری عثمانی در باختر و با ها در خاور کشور رخ داد که شوند (علت) این جنگ‌ها جریان‌های زمینی و دینی بود. (صص ۶-۲۸۴) 
-
-;افشاریه
- ]]
-
-افشارها طایفه‌ای از اوغوزها هستند که در ایران، ترکیه و افغانستان پراکنده‌اند.'''ایران''' تاریخ، فرهنگ، هنر زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۸۵
-
-اَفشار یا اوشار یکی از ‌های http://www.loghatnaameh.com/dehkhodaworddetail-c3e1a26362c34adebd653ebfb3bf2dad-fa.htmlTapper, Richard (۱۹۹۷). «Frontier Nomads of Iran: A Political and Social History of the Shahsevan‎.» Cambridge University Press, ISBN 0-521-58336-5, 9780521583367, Page ۴۴Reid,.J. J. (۲۰۰۰). «Crisis of the Ottoman Empire: Prelude to Collapse ۱۸۳۹-۱۸۷۸‎.» Franz Steiner Verlag, ISBN 3-515-07687-5, 9783515076876, Page ۲۱۰Peter Malcolm Holt, Ann Katherine Swynford Lambton, Bernard Lewis (۱۹۷۷). «The Cambridge History of Islam‎» Cambridge University Press, 
-ISBN 0-521-29135-6, 9780521291354, Page ۴۳۰ است که در زمان  همراه با شش ایل بزرگ از   به ایران آمدند و پایه‌های  را بنیاد گذاردند. این ایل به دو شعبه بزرگ تقسیم می‌شد: یکی  و دیگری  یا ؛  از شعبه اخیر بود.   را شاه اسماعیل از  به  کوچاند و در شمال آن سرزمین، در نواحی  و دره گز و باخرز تا حدود  مسکن داد؛ تا در برابر ان و ان مهاجم سدی باشند. تعداد بسیاری از این ایلها در زمان  در ایل  ادغام گشتند. ایل افشار ترک زبانند
-
-نادرقلی افشار ملقب به نادر شاه رئیس  بود که به پادشاهی ایران رسید و بنیانگذار دودمان  شد. او دوازده سال (از  تا ) بر ایران حکومت کرد. پایتخت وی شهر  بود.کتاب درسی تاریخ سال سوم راهنمایی ایران، شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران، ۱۳۷۹، شابک ۹۶۴۰۵۰۰۶۶۶ او از مشهورترین پادشاهان ایران پس از اسلام است.
-نادرقلی در حدود سال   در  در  در شمال  به دنیا آمد. این ایل به دو شعبه بزرگ تقسیم می‌شد: یکی  و دیگری ارخلو یا ؛ نادر شاه افشار از شعبه اخیر بود.. تعداد بسیاری از این ایلها در زمان  در ایل  ادغام گشتند.
-
-;زندیه
-
-
-زندیان یا زندیه یا دودمان زند نام خاندانی پادشاهی از  است. کریم خان زند موسس این سلسله پادشاهی متولد شهرستان ملایر است و قبر مادر وی همچنان در روستای پری از توابع ملایر قابل مشاهده‌است.Vladimir Minorsky, «The Guran» in Bulletin of School of Oriental and African Studies, 11, No. ۱, (۱۹۴۳). که میان فروپاشی  تا برآمدن  به درازای چهل و شش سال در ایران بر سر کار بودند. این سلسله به سردمداری کریم خان زند از  از سال ۱۱۶۳ هجری قمری در ایران به قدرت رسید او فردی مدبر و مهربان بود. کریم خان خود را  نامید و از لقب () پرهیز کرد.  را پایتخت خود گردانید و در آبادانی آن کوشش نمود. ارگ، بازار، حمام و مسجد وکیل شیراز از  به یادگار مانده‌است.
-
- ( –  ه.ق.): از سوابق زندگی خان زند تا سال  ه.ق. که جنگ‌های خانگی بازماندگان  بی کفایتی آنان را برای مملکتداری آشکار ساخت و به تبع آن عرصه را برای ظهور قدرت‌های جدید مستعد گردانید، خبری در دست نیست. به دنبال اغتشاشات گسترده و عمومی این ایام خان زند به همراه  و  اتحاد مثلثی تشکیل دادند و کسی را از سوی مادری از تبار  بود را به نام  به شاهی برداشتند. ولی چون هیچ یک از آنان خود را از دیگری کمتر نمی‌شمرد، ناچار به نزاع‌های داخلی روی آوردند. سرانجام کریم خان توانست پس از شانزده سال مبارزه دایمی بر تمامی حریفان خود از جمله  و  غلبه کند و صفحات مرکزی و شمالی و غربی و جنوبی ایران را در اختیار بگیرد. وی به ‌ها روی خوش نشان نداد و همواره می‌گفت آن‌ها می‌خواهند ایران را مانند  کنند. برادر وی، صادق خان، نیز موفق شد در سال  هجری قمری  را از حکومت  منتزع نماید و به این ترتیب، نفاذ اوامر دولت ایران را بر سراسر  و  و جزایر جنوبی  مسلم گرداند.
-
-;قاجاریه
-]]
-
-قاجار، قاجاریه یا قاجاریان ی  نژاد بودند که از حدود سال  تا  بر ایران فرمان راندند.  یکی از طایفه‌های  بود که بر اثر یورش  از  به ایران آمدند. آنان ابتدا در پیرامون ارمنستان ساکن شدند که  یک دسته از آنان را در  ( امروزی) ساکن کرد و حکومت قاجاریه نیز از قاجارهای استرآباد تشکیل یافته‌است. بنیانگذار این سلسله  است که رسماً در سال  در  تاجگذاری کرد و آخرین پادشاه قاجار،  است که در سال  برکنار شد و ، جای او را گرفت.
-قاجارها قبیله‌ای از ‌ها بودند که بر اثر یورش  از  به  و سپس ایران آمدند. قبیله قاجار یکی از قبایل  بود که ارتش  محسوب می‌شد.تاریخ سوم راهنمایی، ص ۲۹ 
-
-ایشان تبار خود را به کسی به نام  می‌رساندند که از سرداران  بود. نام این قبیله ریشه در عبارت آقاجر به معنای جنگجوی جنگل دارد. قاجار از ریشه کلمه قاچار است که در ترکی به معنای فراری است. پس از حمله  به ایران و ، قاجارها نیز به همراه چند طایفه  و  دیگر به  و  کوچیدند. 
-
-هنگامی که  به این نقطه تاخت، قبایل ترک بسیاری از جمله قاجارها و دیگر کوچندگان را به بند کشید و قصد بازگرداندن آنها به آسیای میانه را داشت. ولی آنها را به خواهش خواجه علی سیاه‌پوش - صوفی خانقاه صفوی - آزاد شدند که این موضوع باعث شیعه شدن و ارادت آنان به خاندان صفوی شد. پس از آن قاجارها یکی از سازندگان سپاه  شدند. تازیخ ۳، ص ۱۳۳
-
-;پهلوی
- و ]]
-
-دودمان پهلوی ( تا ) سلسله‌ای است که پس از ، بر ایران حکومت کردند. 
-
-رضاخان  با  ۱۲۹۹ به قدرت رسید و وزیر جنگ شد و سید ضیا نخست‌وزیر، سه ماه بعد، سیدضیا برکنار شد و قوام نخست‌وزیر شد و رضاخان وزیر جنگ باقی ماند. بعدها وی به مقام ریاست الوزرایی رسید. ، شاه ایران از (۱۳۰۴ تا ) و بنیانگذار سلسله پهلوی بود.
-
- از   تا وقوع  در   شاه ایران بود. محمدرضاشاه با ، قدرت خود را تحکیم کرد، او با وقوع انقلاب ایران برکنار شد و از این رو آخرین شاه نظام ۲۵۰۰ ساله سلطنتی در ایران به حساب می‌آید.
-از جمله فعالیتهای  آزادی مردم در شرب خمر، نوع لباس وهمچنین آزادی زنان در ورزش٫حجاب  ٫شرکت در مجلس وحق رای؛ همچنین تلاش بسیاری برای مدرنوزاسیون انجام شد.
-
-، انقلابی بود که با شرکت اکثر مردم و احزاب ی، ، ، و روشنفکران ایران،  این کشور را سرنگون، و پیش‌زمینهٔ روی کار آمدن نظام  در ایران را فراهم کرد.  سال  را روز پیروزی این انقلاب می‌دانند. این انقلاب به رهبری   به پیروزی رسید. سلطنت پهلوی با  برچیده شد.
-
-
-;جمهوری اسلامی
-
-
-نظام جمهوری اسلامی ایران حکومت کنونی ایران است که پس از پیروزی  و در تاریخ  ، طی یک  با رای ''آری'' ۹۸٫۲٪ درصد از شرکت‎کنندگان تشکیل شد.
-
-بدنبال سرنگونی  در  در جریان  خورشیدی به رهبری  حکومت جمهوری اسلامی در ایران شکل گرفت.
-این حکومت در   مورد همه پرسی قرار گرفت که ۹۸٫۲ درصد شرکت‌کنندگان به آن رای مثبت آری دادند.
-برابر  ایران، اصول حکومت جمهوری اسلامی ایران بر پایه «جمهوریت و اسلامیت» بنا شده‌است.
-]]
-ساختار سیاسی ایران شامل اشخاص حقیقی و حقوقی زیر است. رهبر در راس هرم قدرت قرار دارد. پس از رهبر ساختار سیاسی جمهوری اسلامی بر پایه سه قوه مجریه، قضائیه، مقننه‌است.
-
-در کنار این نهادها، ،  و  نیز حضور دارند.
-
-== جغرافیا ==
-
-
-
-
-ایران در شرق با  و ؛ در شمال شرقی با ، در بخش میانی شمال با ، در شمال غربی با  و ؛ در غرب با  و ؛ و سرانجام در جنوب با آب‌های  و  همسایه‌است.
-
-از دید طبیعی ایران از شمال به رود ،  و ، از خاور به کوه‌های  و '''کوه‌های باختری''' دره ، از باختر به دامنه‌های باختری کوه‌های  و حوضه آبریز  و از جنوب به  و  محدود است. 
-بیش از نیمی از ایران کویری و نیمه کویری است. حدود یک سوم ایران نیز کوهستانی است و بخش کوچکی از ایران (شامل جلگهٔ جنوب  و جلگهٔ ) نیز از جلگه‌های حاصلخیز تشکیل شده‌است. بلندترین کوه ایران نیز  (۵۶۷۱ متر) می‌باشد.
-از دید جغرافیایی، غربی‌ترین شهر ایران ؛ شرقی‌ترین شهر ؛ شمالی‌ترین شهر ؛ و جنوبی‌ترین شهر  است.اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران: ۱۳۸۳، نقشه‌ها.
-
-== نگارخانه جغرافیا و حیات وحش ایران==
-
-
-پرونده:Damavand3.jpg|
-پرونده:Hir_marate.jpg|سبزه زارهای  در 
-پرونده:Ghaleye Rud Khan (14).JPG|
-پرونده:Persian Leopard sitting.jpg|
-پرونده:Ghali Kooh.jpg|دامنه جنوبی  
-پرونده:shahdad1.jpg|بخشی از در نزدیکی 
-
-
-
-=== استان‌ها ===
-
-
-
-بر اساس قانون بخش بندی کشوری (مصوب ۱۲۸۶ شمسی) ایران به ۴  «آذربایجان»، «خراسان»، «فارس»، و «کرمان و بلوچستان» تقسیم شد و هر ایالت به چند ولایت حاکم‌نشین و هر ولایت به چند نایب‌الحکومه‌نشین تقسیم شد. این تقسیمات تا سال ۱۳۱۶ با دگرگونی‌های کوچکی به همین گونه ماند.
-
-در سال  خورشیدی با تصویب قانون جدید تقسیمات کشوری، ایران به ۱۰  و ۴۹  تقسیم شد. به مرور زمان با ایجاد استان‌های جدید، تعداد استان‌های ایران افزایش یافت. برای مدت‌های مدیدی پس از پیروزی ، ایران همچنان دارای ۲۴ استان بود.
-در سال ۱۳۷۲  از  جدا شد. همچنین  در سال ۱۳۷۴ از  جدا شد و  در سال ۱۳۷۳ از  جدا و به  پیوست و در سال ۱۳۷۶ به  مبدل شد. پس از آن  از مازندران جدا شدند و در سال ۱۳۸۳،  به سه استان: ،  و  تقسیم شد و در تاریخ ۲/۴/۱۳۸۹ با تایید   به دو استان  و  تقسیم شد. به این ترتیب اکنون ایران از ۳۱ استان تشکیل شده‌است.
-
-پایتخت کنونی ایران  می‌باشد که بر اساس طرح آمایش سرزمین که در سال ۱۳۸۸ توسط  تصویب شد، پایتخت ایران باید تا ۱۶ سال دیگر (۱۴۰۴ هجری شمسی) از تهران به مکانی دیگر انتقال یابد.
-
-
-
-
-== شهرها ==
-
-
-== آب و هوا ==
-
-
-ایران از لحاظ آب و هوایی یکی از منحصر به فردترین کشورهاست. اختلاف  در زمستان میان گرمترین و سردترین نقطه گاهی به بیش از ۵۰ درجهٔ  می‌رسد.
-
-داغ‌ترین نقطه  در سال ۲۰۰۴ و ۲۰۰۵ میلادی، در نقطه‌ای در  ایران بوده‌است.، وبگاه NASA. 
-
-ایران از لحاظ  در سطح نیمه‌خشک و خشک است.
-
-آب و هوای ایران متأثر از چندین سامانه‌است:
-# سامانه  که با ریزش به عرض‌های جنوبی در نوار شمالی بارش  و  و کاهش دما و در سایر نقاط فقط کاهش دما را به همراه دارد.
-# سامانه باران‌زای مدیترانه‌ای که از سمت غرب وارد ایران می‌شود و موجب ریزش باران یا برف در بسیاری از نقاط غربی و میانی و شرق ایران می‌شود.
-# سیستم  جنوبی که در نوار جنوب و جنوب غرب موجب رگبار باران می‌شود.
-
-میزان بارندگی در ایران بسیار متغیر است. در شمال به بیش از ۲۱۱۳ میلیمتر (، ۱۳۸۳) نیز می‌رسد. در نواحی ی بارش عمدتاً بسیار کم و در حدود ۱۵ میلیمتر است. بارش نواحی شمال غرب و غرب، دامنه‌های جنوبی  و شمال شرق تا حدودی قابل توجه (حدود ۵۰۰ میلیمتر) می‌باشد. در سایر نقاط میزان بارش از ۲۰۰ میلیمتر بیشتر نمی‌شود. ایران با مشکلات کم آبی دست و پنجه نرم می‌کند. پیش‌بینی می‌شود ایران در سال ۲۰۲۵ در وضعیت تنش آبی قرار بگیرد.
-
-اختلاف دمای هوا در ایران در نقاط مختلف زیاد است. در حالی که در فصل زمستان دمای  در شب به ۳۰- درجه هم می‌رسد، مردم  هوای تابستانی (۵۰ درجه) را تجربه می‌کنند. هوای سواحل شمالی در تابستان گرم و مرطوب و در زمستان معتدل می‌باشد. نواحی شمال غرب و غرب تابستانهای معتدل و زمستان‌های سرد و نواحی جنوبی تابستان‌هایی به شدت گرم و زمستان‌هایی معتدل دارند. 
-
-
-
-== جامعه ==
-=== مردم ===
-
-پیشینهٔ تاریخی تمدن در ایران به تمدن‌هایی در ، ،  و... می‌رسد، ولی شروع تاریخ سیاسی ایرانیان از آغاز حکومت پادشاهی ایران در زمان  است. شاهنشاهی ماد، نخسین شاهنشاهی ایران بوده‌است و لذا به عنوان شروع تاریخ شاهنشاهی ایران درنظر گرفته می‌شود، 
-
-ایران امروزه از اقوام زیادی از جمله : ، ، ، ، ، ، ، ، ، ، ، ، ، ، ، ، ، ، ، ، ، و  تشکیل شده‌است.
-
-ترکیب قومیتی ایران بر اساس داده‌های «کتاب واقعیت‌های جهان سیا» ۶۱٪ پارسی، ۱۶٪ آذری، ۱۰٪ کرد، ۶٪ لر، ۲٪ بلوچ، ۲٪ عرب، ۲٪ ترکمن و ۱٪ از دیگر اقوام است. The World Factbook
-
-تخمین‌های  به این ترتیب هستند:  (۶۵٪)،  (۱۶ ٪)،  (۷٪)،  (۶٪)،  (۲٪)،  (۲٪)،  (۱٪)، گروه‌های ترک‌تبار قبیله‌ای همچون  (۱٪)، و گروه‌های غیرایرانی و غیرترک همچون ، ، و  (کمتر از ۱٪). طبق آنها  به عنوان زبان مادری توسط حداقل ۶۵٪ جمعیت و به عنوان زبان دوم توسط بخش بزرگی از ۳۵٪ دیگر گویش می‌شود.
-
-بنابر گزارش سال ۲۰۰۸ دفتر کنترل مواد و جرایم سازمان ملل متحد، نزدیک به سه درصد جمعیت ۱۵ تا ۶۴ سال ایران مواد مخدر مصرف می‌کنند که این بالاترین درصد مصرف مواد مخدر در جهان است.
-
-
-ایران '''۳۲٬۲۰۰٬۰۰۰''' کاربر در اینترنت دارد. 
-
-=== جمعیت ===
-
-، جمعیت ایران را براساس برآوردهای ، ۷۴٫۷۰۰٫۰۰۰ میلیون نفر اعلام کرد. 
-بر پایه گزارشی از سوی مجمع جهانی اقتصاد ایران هجدهمین کشور پرجمعیت جهان شناخته شده‌است.
-
-==== شاخص‌های جمعیتی ====
-
-*  (افراد ۱۵ سال به بالا که توانایی خواندن و نوشتن دارند) (برآورد ۲۰۰۲):
-
-** مردان: ۸۳٫۵٪
-** زنان: ۷۰٫۴٪
-
-=== زبان ===
-در ایران در مجموع حدود ۷۵  و  رواج دارد  و بزرگ‌ترین گروه‌های زبانی ایران را ، ، ، ، ، ، ، ، ، ، ، ، ، ، ، ، ، ، ، ،  و... تشکیل می‌دهند.
-
-تاکنون در هیچیک از سرشماری‌های ایران پرسش‌های مربوط به وابستگی‌های قومی و زبانی مطرح نشده‌است. البته این سؤال در پرسشنامه‌های سرشماری سال  مطرح شده بود ولی به دلیل ملاحظات سیاسی از جمع‌آوری اطلاعات مربوط به آن خودداری شد. با این حال تحقیقات و برآوردهایی در مورد ترکیب قومی و زبانی کشور انجام شده‌است. یکی از این تحقیقات به نمونه‌گیری  در   باز می‌گردد که زبان مادری  را که برای دریافت  فرزندان خود به دفاتر ثبت احوال مراجعه کرده بودند، مورد پرسش قرار می‌داد. در این نظرسنجی از مجموع ۴۹٬۵۵۸ مادر، ۴۶٫۲٪ به ، ۲۰٫۶٪ به ، ۱۰٪ به ، ۸٫۹٪ به ، ۷٫۲٪ به ، ۳٫۵٪ به ، ۲٫۷٪ به ، ۰٫۶٪ به ، ۰٫۱٪ به  و ۰٫۲٪ به دیگر زبان‌ها تکلم می‌کردند. مشابه این نظرسنجی در سال  هم انجام شد و به نتایج مشابهی رسید. در این نظرسنجی‌ها مشخص شد که سطح باروری و ویژگی‌های جمعیتی بر حسب جامعهٔ زبانی مادران بسیار متفاوت است و تعداد فرزندان زنده به دنیا آورده در گروه‌های مختلف زبانی بین ۲٫۹ تا ۵ قرار داشت اما مطالعه‌ای دیگر نشان داد که این اختلاف بیشتر از تفاوت‌های فرهنگی و اقتصادی این گروه‌ها ناشی می‌شود تا صرف تعلق قومی و زبانی آن‌ها.جمعیت، توسعه و بهداشت باروری، امیرهوشنگ مهریار و دیگران. تهران: نشر و تبلیغ بشری، سوم ۱۳۷۹. ص ۵۳-۵۲ ISBN 964-5982-62-6.
-
-ترکیب زبانی جمعیت ایران بر اساس «کتاب واقعیت‌های جهان سیا» ۵۳٪ فارسی و گویش‌های فارسی، ۱۸٪ ترکی و دیگر گویش‌های ترکی، ۱۰٪ کردی، ۷٪ گیلکی و مازندرانی، ۶٪ لری، ۲٪ بلوچی، ۲٪ عربی و ۲٪ زبان‌های دیگر است.
-
-زبان رسمی و اداری ایران فارسی است.  یکی از زبان‌های شاخه  است. براساس اصل پانزدهم  کتابهای درسی باید با این زبان و خط باشد، ولی استفاده از زبان‌های محلی و قومی در مطبوعات و رسانه‌های گروهی و تدریس ادبیات آنها در مدارس، در کنار زبان فارسی آزاد است.اما عملا این بند از قانون تاکنون اجرا نشده‌است.
-
-=== دین ===
-
-
-* دورهٔ 
-* دورهٔ  (کیش )
-* دورهٔ 
-
-هم چنین آیین‌های دیگر در برخی دوره‌ها رواج یافته‌اند مانند دین ،  و  پیش از اسلام. در پانصد سال گذشته، پس از تشکیل دولت  همواره  آیین رسمی ایران بوده‌است. بر اساس برآوردهای انجام شده از جمعیت ایران، ۸۹٪ ، ۹٪  و ۲٪ ، ، ،  و پیروان سایر ادیان هستند.
-
-در اصل ۱۲  اسلام و   دوازده امامی دین رسمی است و سایر مذاهب اسلامی که در قانون اساسی به آنها تصریح شده شامل مذاهب چهارگانه اهل سنت (، ، ، ) و شیعیان  (چهار امامی) نیز قانونی و دارای احترام کامل می‌باشند. هم چنین در اصل ۱۳ قانون اساسی، ایرانیان مسیحی، یهودی و زرتشتی به عنوان اقلیت دینی پذیرفته شده‌اند و می‌توانند در حدود قانون بر اساس کیش خود عمل نمایند.
-
-== سیاست ==
-
-
-=== روابط خارجی ===
-
-ایران یکی از ۱۹۲ کشور عضو  است. همچنین در سازمان کشورهای صادر کنندهٔ نفت ، ، ،  نیز عضویت دارد.
-
-روابط خارجی ایران در دورهٔ جمهوری اسلامی با تنش‌های فراوانی روبرو بوده‌است.
-
-از جمله چالش‌های ایران پس از انقلاب می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
-
-* ماجرای یورش به سفارت  و به 
-*  که با یورش کشور عراق به وقوع پیوست (حدود ۵۰۰ هزار کشته، یک میلیون زخمی و هزار میلیارد دلار خسارت برای ایران)
-* تحریم‌های بلندمدت اقتصادی و فناورانه ()
-
-
-=== پیمان‌نامه‌ها ===
- در  پیش از پیمان گلستان (به رنگ سرخ)]]
-
-پیمان‌نامه‌های ایران با دیگر دولت‌ها:
-*  ( خورشیدی)
-*  ( خورشیدی)
-* 
-* 
-*  (۱۹۷۵) میان ایران و عراق در سال .
-
-پیمان‌نامه‌های دیگر دولت‌ها بر سر ایران:
-* 
-
-
-== راه‌ها ==
-]]
-
- جنوب باختر ایران را به شمال خاور آن، شمال باختر را به شمال خاور، و شمال باختر را به جنوب میانی متصل می‌سازد. خط‌آهنی که جنوب باختر ایران را به شمال خاور آن متصل می‌کند، نخستین خط‌آهن ایران است که در زمان  ساخته شده‌است که  (شاپور پیشین) را به  متصل می‌کند. خط‌آهن دیگری از  تا  و از آنجا به  (به سوی ) و  (به سوی ) اتصال دارد. شمال خاور و شمال باختر ایران نیز با خط‌آهن به هم ارتباط دارند.
- از پل‌های مهم راه آهن سراسری ایران]]
-همچنین جاده‌های آسفالته و خاکی همه شهرهای ایران را به هم مربوط می‌سازد. راه‌های کشتیرانی در ،  و  برقرار است. راههای هوایی میان بیشتر کشورهای بزرگ جهان و شهرهای بزرگ ایران برقرار است.
-
-سالانه ۸۰۰ هزار تصادف در ایران روی می‌دهد که از حیث آمار مرگبارترین حوادث جاده‌ای ایران رتبه اول را در جهان دارد.
-
-
-== فناوری اطلاعات ==
-پائین بودن سرعت اینترنت و گرانی آن از مشکلات مهم فناوری اطلاعات در ایران است.ایران از این نظر رتبه ۱۶۵ دنیا رادارد.
-
-== اقتصاد ==
-
- به یک میلیون دستگاه رسید.  یکی از بزرگترین تولیدکنندگان خودرو در  است.]]
-در ۳۰ سال گذشته جمعیت ۳۶ میلیونی ایران به ۷۰ میلیون تن افزایش پیدا کرده و نخستین موج این نسل نو به بزرگسالی رسیده‌است. بر اساس آمارهای رسمی نرخ بیکاری به ۲۲ درصد رسیده‌است اما برخی کارشناسان رقم آن را ۱۲٫۲ درصد برآورد می‌کنند.  رئیس جمهوری پیشین می‌گوید: «حضور سالانه ۷۰۰ هزار نفر به بازارکار نشانگر فشار شدیدی است که اقتصاد ایران ناگزیر به تحمل آن است.»
-
-در دوره (۱۳۸۳–۱۳۵۳)، نرخ  گاه ۷ درصد بوده و گاه به مرز ۵۰ درصد نزدیک شده‌است و نرخ  زمانی ۳ درصد و گاهی بیش از ۱۶ درصد بوده‌است. در حالی که در زمینه بدهی خارجی، این رقم برای مدت‌ها صفر بوده ولی گاه چنان افزایش یافته که دولت را با بحران بازپرداخت مواجه کرده‌است. ، رهایی از اقتصاد متکی به  و همگام شدن با  پیشنهادهایی است که از سوی تحلیلگران برای بهبود اوضاع اقتصادی ایران مطرح می‌شود.
-
-وابستگی شدید به درآمدهای غیرقابل اعتماد نفتی، برنامه ریزی اقتصادی ایران را همواره شکننده کرده‌است. برنامه دولت این است که وابستگی به درآمدهای نفتی را که ۸۰ درصد درآمدهای ارزی ایران را تشکیل می‌دهد، کاهش دهد اما هر گونه تلاش برای خارج کردن درآمدهای نفتی به معنای آن است که درآمدهای مالیاتی چند برابر شود.در همین راستا دولت اقدام به اجرای طرح هدفمندی یارانه‌ها نموده‌است.
-
-صنعت ایران پس از سال‌ها همچنان زیر پوشش یک رشته قوانین حمایتی دولتی فعالیت می‌کند و اگر در برابر فشارهای رقابتی جهانی قرار گیرد ممکن است بسیاری از کارخانه‌ها تعطیل شود و بیکاری افزایش یابد.
-
-ایران در سالیان مختلف رشد اقتصادی مختلفی را تجربه کرده‌است.بر پایه گزارش صندوق بین المللی پول در سال ۲۰۰۹ رشد اقتصادی ایران ۱٫۱ بوده که این رقم در سال ۲۰۱۰ به ۱٫۶ درصد رسیده‌است که پس از  کمترین نرخ رشد اقتصادی را در بین کشورهای منطقه داشته‌است.بر پایه پیش بینی  نرخ رشد ایران در سال ۲۰۱۱ به صفر درصد نزول می‌کند و در سال ۲۰۱۲ به ۳ درصد خواهد رسید.
-
- در سال ۲۰۱۰ اعلام نمود ایران ۱۰۰ میلیارد دلار ذخیره ارزی دارد.همچنین رئیس وقت بانک مرکزی ایران در سال  ۱۳۸۹ اعلام کرد که ذخیره طلای ایران به صورت میانگین ۱۳۵۰ دلار است. همچنین  اعلام کرد ذخایر ایران بجز طلا در سال ۲۰۰۹ میلادی ۸۱ میلیارد دلار بوده‌است و این رقم در سال ۲۰۱۰ کاهش شش میلیارد دلاری داشت.روزنامه دنیای اقتصاد، ۱۳۸۹/۸/۲۰ صفحه ۲
-
-
-=== صنایع ===
-عمده‌ترین صنایع پیشرفته ایران عبارت‌اند از: صنایع نفت، گاز، ، ، ، شیمیایی، غذایی، ، سازی، الکتریکی و الکترونیکی و.... 
-
-سازه‌های مهم دستی و سنتی ایران عبارت‌اند از:  و ،  و ، ،  و . 
-
-* جستار وابسته: 
-
-==== منابع و معادن ====
- و چهارمین تولید کننده نفت جهان است.]]
-مهمترین صنایع و  عبارتست از:  و . ایران، سومین ذخایر نفتی جهان، یازده درصد ذخایر ثابت شده نفتی زمین معادل ۱۳۰ میلیارد بشکه؛ و نیز دومین ذخایر گازی جهان، هجده درصد ذخایر ثابت شده گاز زمین، معادل ۲۶ تریلیون متر مکعب را در اختیار خود دارد.. Retrieved 23 January 2008. همچنین ایران دومین صادرکننده بزرگ سازمان اپک است که پتانسیل تبدیل شدن به یک ابرقدرت انرژی را دارد., by Julian Evans, Eurasian Home, 8 November ۲۰۰۶ مهم‌ترین منطقه‌های نفتی این کشور ، ، ،  و (شاه آباد پیشین) است. همچنین  نیز اندوخته نفتی بسیاری را در خود نهفته دارد. نفت  نیز در حال بهره‌برداری است. مهمترین میدان گازی ایران، میدان گازی پارس، شامل:  در منطقه  و  در منطقه  هر دو در استان بوشهر واقع است.
-
-بیشترین معادن در حال بهره‌برداری در استان‌های  وجود دارد. 
-دیگر معادن مهم ایران عبارت‌اند از: معادن کانیهای فلزی: ، ، ، ، ، ، ، ، ،  و ؛ معدنی شیمیایی: ، ؛ سنگهای تزئینی مانند ؛ شن و ماسه؛ و .
-
-
-==== گردشگری ====
-
-]]
- در جنوب ایران و شمال غربی ]]
-گردشگری در ایران به مجموعه امکانات  از جمله بناهای تاریخی، مکان‌های تفریحی، طبیعت، حمل و نقل، هتل‌داری و... گفته می‌شود.
-گردشگری ایران به عنوان یک  از ظرفیت‌های بسیار بالایی برای رشد و توسعه برخوردار است. 
-بر پایهٔ گزارش ، ایران رتبه دهم  و رتبه پنجم  را در جهان دارا است، ولی با این وجود تاکنون چندان در جذب گردشگران خارجی موفق نبوده‌است. (''بی‌بی‌سی فارسی'')
-;میراث جهانی یونسکو در ایران
-
-]]
-
-== هنر و فرهنگ ==
-
-
-
-
-فرهنگ ایرانی ریشه در تاریخ دارد. برای شناخت فرهنگ ایران باید به کشورهای مستقلی که در پیرامون ایران هستند نیز نگریست. ، ، ، ، ،  و حتّی  و  و همچنین   و  همگی کم یا زیاد گوشه‌ای از فرهنگ ایران را به ارث برده‌اند. حتی  به زبان  است. 
-
-در مجموع می‌توان عناصر فرهنگ ایرانی را که فراتر از مرزهای ایران است را به اختصار چنین برشمرد: 
-#  که مهم‌ترین شاخص فرهنگ ایرانی است. 
-# اعیاد ملی از جمله  
-# شخصیتهای اسطوره‌ای از جمله 
-# اساطیر تمثیلی همچون دیو و 
-# معماری ایرانی 
-
-=== موسیقی ایرانی ===
-
-
-
-موسیقی ایرانی به گونه‌های گوناگون بازشناخته می‌شود، موسیقی کلاسیک (یا موسیقی اصیل یا ردیف)، موسیقی محلی (نواحی)، موسیقی آیینی و مذهبی.
-به دلیل از بین رفتن بسیاری از قطعات و آثار تاریخی موسیقی دقیقا روشن نیست اینگونه موسیقی در طول تاریخ چگونه اجرا می‌شده ولی در دوره معاصر، موسیقی ایرانی هم به صورت تکنوازی (عمدتا مبتنی بر بداهه نوازی) و هم به گونه گروهی که دربرگیرنده خواننده، نوازنده و تنبک‌نواز است، نواخته می‌شود. موسیقی ایرانی هنگامی که به گونه تک‌نوازی نواخته می‌شود،  است، هرچند در تک‌نوازی نیز  برای آرایه‌بندی به کار می‌روند و در برخی فرم‌ها شاید در سراسر یک آهنگ نُت پدال نواخته شود. موسیقی که به گونه گروهی نواخته می‌شود،  است و آهنگی که خواننده آماده می‌کند، نوازنده به آسانی آن را بازتاب می‌دهد و کم و بیش آن را دگرگون می‌سازد.
-
-
-=== نگارگری ایرانی ===
-
-نگارگری ایرانی که به اشتباه مینیاتور نیز خوانده می‌شود شامل آثاری از دوره‌های مختلف تاریخ اسلامی ایران است که بیشتر به صورت مصورسازی کتب ادبی (ورقه و گلشاه، کلیله و دمنه، سمک عیار)، علمی و فنی (التریاق، الادویه المفرده، الاغانی)، تاریخی (جامع التواریخ)، و همچنین، برخی کتب مذهبی، همچون، خاوران نامه می‌باشد.
-اولین آثاری که بتوان نام نقاشی بر آنها نهاد، در   و با حدود هشت تا ده‌هزار سال قدمت به دست آمده، و در دوره تاریخی آنچه را که بتوان نقاشی نامید در دیوارنگاری‌های  و  می‌توان دید. با ورود  به ایران، این کشور تا مدت‌ها به دست امویان و عباسیان اداره شد، و از آن پس، با روی کار آمدن سلسله‌های ایرانی ، ، و  استقلال از دست رفتهٔ ایرانیان تا حدودی به آنها بازگشت.از این پس، زمینه برای احیای هنر و فرهنگ ایرانی به‌خصوص نگارگری ایرانی فراهم شد.
-
-=== قالی بافی ===
-
-قدیمی‌ترین نمونهٔ قالی ایرانی که یافته شده قالیچه‌ای است با نقوش اصیل  که در گور یخ‌زدهٔ یکی از فرمانروایان  در  در ۸۰ کیلومتری مغولستان بیرونی پیدا شده و '''' نامیده می‌شود. پژوهشگران این قالی را از دست‌بافت‌های  و یا  می‌دانند.
-
-قالی ایرانی از دیرباز معروف و مورد استفاده بوده.  تاریخ‌نگار یونانی در کتاب سیرت کوروش می‌نویسد: «ایرانیان برای این‌که بسترشان نرم باشد قالیچه زیر بستر خود می‌گسترند.»
-=== ادبیات فارسی ===
-
-ادبیات فارسی یا ادبیات پارسی به ی گفته می‌شود که به  نوشته شده باشد. ادبیات فارسی تاریخی هزار و صد ساله دارد.  و  دو گونه اصلی در ادب فارسی هستند. برخی کتابهای قدیمی در موضوعات غیرادبی مانند تاریخ، مناجات و علوم گوناگون نیز دارای ارزش ادبی هستند و با گذشت زمان در زمره  ادبیات فارسی قرار گرفته‌اند.
-
-آوازه برخی شاعران و نویسندگان ایرانی از مرزهای ایران فراتر رفته‌است. شاعران و نویسندگانی نظیر ، ، ، ،  و  شهرتی جهانی دارند. در میان چهره‌های شناخته شده ادبیات معاصر فارسی در جهان می‌توان به  در داستان و  در شعر اشاره کرد.
-
-
-=== معماری در ایران ===
-
- ، از شاهکارهای  پیش از اسلام]]
- نماد ]]
-
-کلیه بررسی‌ها و کاوش‌های  حکایت از آن دارد که سابقه  ایران به حدود هزاره هفتم قبل از میلاد می‌رسد. از آن زمان تا کنون پیوسته این هنر در ارتباط با مسائل گوناگون، به‌ویژه علل مذهبی، توسعه و تکامل یافته‌است.
-
-معماری ایران دارای ویژگیهایی است که در مقایسه با معماری کشورهای دیگر جهان از ارزشی ویژه برخوردار است، ویژگیهایی چون طراحی مناسب، محاسبات دقیق، فرم درست پوشش، رعایت مسائل فنی و علمی در ساختمان، ایوانهای رفیع، ستونهای بلند و بالاخره تزئینات گوناگون که هریک در عین سادگی معرف شکوه معماری ایران است.
-
-=== خوشنویسی ایرانی ===
-
- اثر ]]
-خوشنویسی ایرانی بخشی از  است که در ایران و سرزمین‌های وابسته یا تحت نفوذ او همچون کشورهای ،  و  به تدریج حول محور  شکل گرفت. و نه تنها از مفاخر  بلکه از مفاخر  و حتا هنر جهان به شمار می‌رود.
-
-درحالی که عمدهٔ تبدیل نگارش معمولی کلمات به خوشنویسی هنرمندانه در ، به‌عهده ایرانیان بوده‌است، رفته رفته ایرانیان سبک و شیوه‌هایی مختص به خود را در خوشنویسی ابداع کردند. هرچند این شیوه‌ها و قلم‌های ابداعی در سایر  هم طرفدارانی دارد اما بیشتر مربوط به ایران و کشورهای تحت نفوذ آن همچون کشورهای ، ،  و  می‌باشد. در این منطقه نیز خوشنویسی همواره به عنوان والاترین شکل هنرهای بصری مورد توجه بوده و دارای لطافتی خاص است.
-
-=== سینما ===
-
-نخستین  در زمان  به ایران آمد. نخستین فیلم صدادار فارسی، فیلم  بود که در سال ۱۳۱۷ خورشیدی توسط  ساخته شد. 
-
-ورود نخستین دستگاه  به ایران در سال  هجری خورشیدی توسط  سر آغازی برای سینمای ایران به حساب می‌آید، هر چند ساخت اولین سالن سینمای عمومی تا سال ۱۲۹۱ اتفاق نیفتاد. تا سال ۱۳۰۸ هیچ فیلم ایرانی ساخته نشد و اندک سینماهای تاسیس شده به نمایش فیلم‌های غربی که در مواردی زیر نویس فارسی داشتند می‌پرداختند. نخستین فیلم بلند سینمایی ایران به نام «» در سال  توسط    با فیلمبرداری  ساخته شد.
-
-
-== ورزش ==
-
-ورزش اوّل ایران  آزاد است و فوتبال پرطرفدارترین ورزش است.
-
-=== برخی ورزش‌های مهم ایران ===
-==== فوتبال ====
-]]
-
-این  پرطرفدار در جهان، پس از  که در ایران از آن با عنوان‌های «ورزش ملی» و «ورزش اول ایران» نام برده می‌شود،  ورزش دوم است. با این حال بسیاری از فوتبال به عنوان «ورزش اول» و «پرطرفدارترین ورزش ایران» نام می‌برند.
-فوتبال در زندگی بسیاری از ایرانیان نفوذ کرده‌است. بیش از ۱۲ روزنامه مربوط به فوتبال، روزانه در ایران منتشر می‌شوند و دیدارهای لیگ‌های معتبر اروپایی نیز به صورت زنده از شبکه‌های تلویزیون به صورت رایگان پخش می‌شود.
- در ۳ دورهٔ جام‌جهانی در سال‌های ۱۹۷۸ آرژانتین، ۱۹۹۸ فرانسه و ۲۰۰۶ آلمان حضور داشته‌است.
-
-==== کشتی ====
-
-
-'''کشتی در ایران''' یکی از پرطرفدارترین هاست و ریشه در تاریخ و سنت ایرانی دارد بطوریکه معمولاً به عنوان  ایران از آن یاد می‌شود. این ورزش از دوران باستان در ایران تمرین می‌شده و در میان سبک‌های گوناگون ملی و محلی  فراگیرترین سبک آن بوده‌است. در میان سبک‌های بین‌المللی کشتی نیز  محبوب‌ترین روش به شمار می‌رود.
-در سال ۱۳۱۸ اولین دوره مسابقات کشتی آزاد قهرمانی کشور در  تهران برگزار شد. نخستین باشگاه کشتی هم ''باشگاه سلیمان خان'' در  سابق بود. اولین تیم کشتی خارجی که وارد ایران شد تیم ترکیه بود که در سال ۱۳۲۶ به ایران آمد. پارس اسپورت
-
-نخستین حضور بین‌المللی کشتی ایران در  بود که  در آنجا به مقام چهارم رسید. اولین حضور تیم ملی کشتی ایران در  هم در سال ۱۹۵۱ در هلسینکی فنلاند اتفاق افتاد..
-
-==== چوگان ====
- در حال بازی ]]
-بازی چوگان از کهن‌ترین ورزش‌های  است. آنچنان که در ادبیات کهن این کشور هم ورود بسیار داشته‌است:
-
-ز چوگان او  گوی  شد ناپدید
-
-تو گفتی سپهرش همی برکشید. ( شاعر ایرانی سده چهارم)
-
-چوگان ورزشی تیمی‌است که بازیکنان آن سوار بر اسب، توپ یا گوی را توسط چوب چوگان به طرف دروازه تیم مقابل هدایت می‌کنند،
-اگر بازی چوگان در فضای باز انجام شود، هر تیم متشکل از چهار نفر است و در صورتی که در سالن سرپوشیده مخصوص چوگان باشد، هر تیم تنها سه بازیکن دارد. بازی در مقاطع زمانی هفت دقیقه‌ای که اصطلاحاً «چوکه» نامیده می‌شوند، انجام می‌گیرد. مدت زمان استاندارد بازی شش چوکه‌است، اما بسته به قوانین مسابقات در برخی از بازی‌ها چهار یا هشت چوکه هم مشاهده می‌شود. در چوگان داخل سالن، چوکه‌ها معمولاً شش دقیقه‌ای هستند
-http://harif.ir/Template1/News.aspx?NID=5663|چوگان وزش اصیل ایرانی
-
-==== ورزش زورخانه‌ای ====
-]]
-
-
-'''ورزش زورخانه‌ای''' که به'''ورزش باستانی''' نیز معروف است، نام مجموعه حرکات  با اسباب و بی اسباب و آداب و رسوم مربوط به آن‌هاست که در محدوده تاریخی و فرهنگی ایران از گذشته‌های دور رواج داشته‌است.
-
-ورزش‌های زورخانه‌ای نام دیگر  و از  و بنام ایرانیان است. جایی که در آن به  می‌پردازند  نام دارد.
-
-=== المپیک ===
-
-
-
-از نخستین حضور رسمی ایران در  در بازی‌های  تا ، ورزشکاران ایرانی موفق شدند تا در مجموع ۴۸ مدال برای کشورشان تصاحب کنند. ۱۱ مدال طلا، ۱۵ مدال نقره و ۲۲ مدال برنز حاصل تلاش ۳۹ ورزشکار ایرانی در ۱۴ دوره از بازی‌های تابستانی المپیک است.
-
-اولین ایرانی که در مسابقات المپیک مدال گرفت  بود که در المپیک ۱۹۴۸ در وزنه برداری برنز گرفت.  اولین طلایی ایران در تاریخ  بود.http://www.etemaad.com/Released/85-09-21/103.htm
-
-پس از پیروزی  در ایران، دولتمردان انقلابی بازی‌های  و  را تحریم کردند و در عمل یک نسل از ورزشکاران ایرانی از رقابت در این بازی‌ها محروم شدند. ''(بی‌بی‌سی فارسی)''
-
-بهترین مقام ایران در المپیک رتبهٔ چهاردهم در المپیک ۱۹۵۶ ملبورن است.
-
-;'''مقاله‌های مرتبط:'''
-* 
-* 
-* 
-* 
-* 
-* 
-
-
-== پانویس‌ها ==
-
-
-== جستارهای وابسته ==
-* 
-* 
-* 
-* 
-* 
-* 
-* 
-* 
-* 
-* 
-* 
-
-== همسنگ‌هاﯼ ﺍﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ==
-
-
-== منابع ==
-
-* دهخدا، علی‌اکبر. لغت‌نامه(واژهٔ ایران)، انتشارات دانشگاه تهران، ۰۱۳۷۷
-* گیرشمن، رومن. ایران از آغاز تا اسلام. محمد معین. انتشارات معین، ۰۱۳۸۳
-* صفا، ذبیح‌اللّه، تاریخ ادبیات در ایران (۵ جلد)، انتشارات فردوس، ۰۱۳۶۷
-* میرهادی، توران(مقالهٔ ایران از مجموعه مقاله‌های فرهنگ‌نامهٔ کودک و نوجوان، به کوشش توران میرهادی)، شرکت تهیه و نشر فرهنگ‌نامهٔ کودکان و نوجوانان، ۰۱۳۷۹
-* 
-* ، مرکز آمار ایران.
-* «ایران از نگاه سیا»، روزنامهٔ ایران، ۲۴ اردیبهش‍ت ۱۳۸۴، ص ۱۸.
-* 
-;مقالهٔ هخامنشیان
-* 
-* مرتضی راوندی: تاریخ اجتماعی ایران. (جلد ۱) - ۳۷۹-۵۲۷
-* ریچارد ن. فرای، میراث ایران، ترجمه مسعود رجب نیا
-;مقالهٔ سلوکیان
-* 
-* تاریخ اجتماعی ایران. مرتضی راوندی. تهران، ۱۳۵۴
-* تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز، ا. آ. گرانتوسکی - م. آ. داندامایو، مترجم، کیخسرو کشاورزی، ناشر: مروارید ۱۳۵۸ 
-* تاریخ ایران از عهد باستان تا قرن ۱۸، پیگولووسکایا، ترجمه کریم کشاورز، تهران، ۱۳۵۳.
-* تاریخ ایران باستان: دیاکونوف، میخائیل میخائیلوویچ. ترجمه روحی ارباب. انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم ۱۳۸۰
-* ، تاریخ تحولات اجتماعی، جلد یکم، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی، چاپ دوم، تهران، ۱۳۵۸
-* اسدالله معروفی، تاریخ چهار هزار سالهٔ ارتش ایران از تمدن ایلام تا ۱۳۲۰ خورشیدی، جنگ ایران و عراق، جلد یکم، نشر ایمان، تهران، ۱۳۷۸، ISBN 964-6820-03-4
-* مالکوم کالج، اشکانیان، برگردان مسعود رجب‌نیا، انتشارات هیرمند، چاپ دوم ۱۳۸۳، ISBN 964-5521-12-2
-* 
-
-== پیوند به بیرون ==
-
-|۹٫۵ مگا}}
-* 
-* 
-* 
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-